Sam­tök fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi (SFS) hafa síð­ustu miss­eri staðið fyrir mótun á stefnu í sam­fé­lags­mál­um. Sú vinna er við­bragð við því að mörg fyr­ir­ferð­ar­mikil fyr­ir­tæki innan geirans hafa orðið upp­vís af því að haga sér með hætti sem jafn­vel best laun­uðu mála­liðar þeirra við­ur­kenna í einka­sam­tölum að sé sam­fé­lags­legt skað­ræð­i. 

Í grein sem fram­kvæmda­stjóri SFS skrif­aði í Morg­un­blaðið – blað að uppi­stöðu í eigu sömu aðila og stýra þeim sam­tökum – um helg­ina sagði að sem hluti af sam­fé­lag­inu beri fyr­ir­tækjum að leita leiða til að draga úr nei­kvæðum áhrifum og auka þau jákvæðu. „Það er von mín að með þeim aðgerðum sem ráð­ist verður í á grund­velli þess­arar stefnu verði sjáv­ar­út­vegur leið­andi afl jákvæðra breyt­inga í sam­fé­lag­inu. Stefn­an, ein og sér, mun duga skammt ef fyr­ir­tæki í grein­inni gera sér ekki far um að inn­leiða hana í allar sínar athafn­ir.“

Þegar veikum skip­verjum er haldið föngnum

Síðar sama dag og grein fram­kvæmda­stjór­ans, Heiðrúnar Lindar Mart­eins­dótt­ur, birt­ist steig fyrsti skip­verj­inn á Júl­íusi Geir­munds­syni, frysti­tog­ara sem gerður er út af Hrað­frysti­hús­inu Gunn­vöru (HG), fram í fjöl­miðlum og lýsti aðstæðum um borð. Honum og vinnu­fé­lögum hans hafði verið haldið á sjó vikum saman þrátt fyrir að nær allir þeirra væru smit­aðir af COVID-19. Það er kald­hæðni örlag­anna að SFS not­uðu myndefni af Júl­íusi Geir­munds­syni í kynn­ing­ar­efni um nýju sam­fé­lags­stefn­una sína, þeirri sem boðar meira jákvætt og minna nei­kvætt. Eitt fyr­ir­tækj­anna sem hafði skrifað undir sátt­mál­ann var enda Hrað­frysti­húsið Gunn­vör. Ljóst ætti að vera öllum með augu og eyru að sú útgerð hefur ekki inn­leitt stefnu um sam­fé­lags­lega ábyrgð í „allar sínar athafn­ir“.

Í við­tal­inu við skip­verj­ann, hinn 21 árs gamla Arnar Hilm­ars­son, á RÚV kom fram að fyrst fór að bera á veik­indum meðal áhafn­ar­innar á öðrum degi veiði­ferð­ar­inn­ar, sem stóð á end­anum yfir í þrjár vik­ur. Skip­verjarnir voru látnir vinna veik­ir, verkja­lyf voru af skornum skammti og for­gangs­raða þurfti hverjir fengu þau. Áhöfn­inni var bannað að ræða veik­indi sín við fjöl­skyldur sín­ar, við fjöl­miðla eða á sam­fé­lags­miðl­um. Þau skila­boð voru ítrekuð þegar á leið veiði­ferð­ina.

Samkvæmt frá­sögn­inni var meg­in­á­stæða þess að farið var í land ekki sú að 22 af 25 áhafn­ar­með­limum voru orðnir veik­ir, heldur að það var bræla og það vant­aði olíu á skip­ið. Meira að segja eftir að COVID-smit voru stað­fest þá var þess kraf­ist af veikum áhafn­ar­með­limum að þeir klár­uðu að gera að afl­anum og þrifu skip­ið, sem í felst háþrýsti­þvottur með heitu vatni þannig að mikil gufa myndast, með til­heyr­andi áhrifum á lung­u. 

Aðspurður hvort að skip­verjar hafi ekki hreyft and­mælum sagði Arnar að „and­mæli bein­línis gegn skip­stjór­unum á frysti­tog­ara líðst ekki“ og að „hegðun HG í þessum kór­ónu­vírusskandal núna er í nákvæmu sam­ræmi við hegðun fyr­ir­tæk­is­ins gagn­vart starfs­mönnum hvað varðar öryggi og heilsu starfs­manna í for­tíð­inn­i.“

Þykja ásak­an­irnar þung­bærar

Við­brögð útgerð­ar­innar voru upp­haf­lega þögn. Hún neit­aði að tjá sig um það sem átt hafði sér stað. Það breytt­ist í gær þegar Einar Valur Krist­jáns­son, fram­kvæmda­stjóri og einn stærsti eig­andi Hrað­frysti­húss­ins Gunn­var­ar, sendi frá sér yfir­lýs­ingu þar sem beðist var afsök­unar á mál­inu. Þess má geta að Einar Valur er einnig vara­for­maður atvinnu­vega­nefndar Sjálf­stæð­is­flokks­ins sem hefur meðal ann­ars það hlut­verk að móta stefnu flokks­ins í sjáv­ar­út­vegs­mál­um, atvinnu­málum almennt og um nýt­ingu auð­linda. Hrað­frysti­húsið Gunn­vör er einnig á meðal eig­enda Morg­un­blaðs­ins, fjöl­mið­ils sem rek­inn er í botn­lausu tapi ár eftir ár að því er virð­ist til að meðal ann­ars halda úti áróðri sem er útgerð­ar­ris­unum þókn­an­legur. 

Í lýsigögnum í Wor­d-skjali með yfir­lýs­ing­unni sem var send á suma fjöl­miðla var Heiðrún Lind, sú sama og var að skrifa upp stefnu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja um sam­fé­lags­lega ábyrgð, skráð höf­undur skjals­ins.

Í yfir­lýs­ing­unni sagði Einar Valur það aldrei hafa verið ætlun útgerðar eða skip­­stjóra að stefna heilsu og lífi áhafnar skips­ins í hættu og „fyr­ir­tæk­inu þykir þung­­bært að sitja undir ásök­unum um að ekki sé hugað nógu vel að heilsu og öryggi starfs­­manna“. 

Yfir­lýs­ingin hafði ekki þau áhrif sem von­ast var til og Einar Valur var kom­inn í við­tal við Vísi skömmu eftir að hún var send út. Þar sagði hann meðal ann­ars: „Þetta er nýtt. Það þekkti eng­inn þetta COVID. Við vissum ekki hvað það var. Og þetta er eins og ég segi, fyrsta COVID-ið sem kemur í fyr­ir­tækið hjá okk­ur. Við höfum bless­un­ar­lega verið laus við þetta og ekki þekkt þetta.“ 

Fyrsta COVID-smitið á Íslandi greind­ist í febr­úar 2020. Síðan þá hefur heims­far­ald­ur­inn hel­tekið sam­fé­lagið og haft meiri áhrif á það en nokkuð ann­að. Fjöl­miðlar fjalla um COVID frá nær öllum hliðum oft á dag. Sá sem seg­ist ekki þekkja COVID í nóv­em­ber 2020 hefur ekki verið með með­vit­und í síð­ustu rúmu átta mán­uði. Eða er ein­fald­lega að ljúga.

Ábat­inn af því að stofna heilsu í háska

Þegar ein­stak­lingar innan jað­ar­settra hópa, sem glíma oftar en ekki við alvar­legan fíkni­vanda, svipta hvorn annan frelsi og/eða valda skaða eru þeir rétti­lega dæmdir til fang­els­is­vistar, líkt og lög gera ráð fyr­ir. 

Þegar útgerð­ar­maður heldur veikum mönnum úti á sjó vikum sam­an, og ætl­ast svo til þess að þeir klári ýmis verk þegar í land er komið þrátt fyrir að sjúk­dómur þeirra sé þegar greind­ur, er erfitt að sjá hvernig það stang­ist ekki á 4. máls­grein 220. greinar almennra hegn­ing­ar­laga. Þar segir að fang­elsi allt að fjórum árum skuli „sá sæta, sem í ábata­skyni, af gáska eða á annan ófyr­ir­leit­inn hátt stofnar lífi eða heilsu ann­arra í aug­ljósan háska.“

Nokkuð fyr­ir­liggj­andi ætti að vera að rök­studdur grunur sé um að Hrað­frysti­húsið Gunn­vör hafi brotið gegn 34. grein sjó­manna­laga þar sem segir að ef ástæða sé til að ætla að skip­verji sé hald­inn sjúk­dómi sem hætta stafar af fyrir aðra menn á skip­inu skuli skip­stjóri „láta flytja sjúk­l­ing­inn í land ef eigi reyn­ist unnt að verj­ast smit­hættu á skip­in­u.“ Við brotum á sjó­manna­lögum getur legið fang­els­is­refs­ing ef miklar sakir eru. 

Engin form­leg lög­reglu­rann­sókn hafði verið sett af stað á mál­inu í gær*. Við­brögð ráð­herra sjáv­ar­út­vegs­mála hafa tak­markast við það að segja að málið sé ömur­legt, að frek­lega hafi verið farið á svig við grund­vall­­ar­at­riði sjó­­mennsk­unnar sem snú­­ast um að vernda heilsu og öryggi áhafn­­ar­inn­ar og að fyr­ir­tækið hefði átt að taka á þessu máli með allt öðrum hætti en gert var.

Þegar ráð­herrann, Krist­ján Þór Júl­í­us­son, var spurður hvort hann teldi þessa óheil­brigðu og óeðli­­legu menn­ingu sem var um borð í Júl­­íusi Geir­­munds­­syni vera til marks um víð­tækara vanda­­mál í sjá­v­­­ar­út­­­veg­inum í heild sinni sagði Krist­ján að „ógn­ar­stjórn­un“ væri ekki bara bundin við sjá­v­­­ar­út­­­veg. Málið gæti orðið til að bæta sam­skipti milli sjó­manna og útgerð­ar­manna.

Ráð­herr­ann vildi, sam­an­dreg­ið, að lær­dómur yrði dreg­inn af mál­inu, ekki að það myndi hafa afleið­ingar fyrir þá sem bera ábyrgð á að stefna heilsu skip­verja í hættu.

Ógn­ar­stjórnun er víða

Það er hins vegar þannig að ógn­ar­stjórn­un, rök­studdur grunur um lög­brot í við­skiptum og allskyns óheil­brigði er eitt­hvað sem er ítrekað að koma upp í tengslum við sjáv­ar­út­veg. Nær­tæk­ast er að minn­ast á meintar mútu­greiðsl­ur, skatta­snið­göngu og pen­inga­þvætti Sam­herja, stærsta sjáv­ar­út­vegs­veldi lands­ins, í tengslum við við­skipta­hætti fyr­ir­tæk­is­ins í Namib­íu, þar sem sex eru með rétt­ar­stöðu sak­born­ings. 

Í stað þess að sýna auð­mýkt gagn­vart þess­ari stöðu hafa stjórn­endur Sam­herja, sem telur sig líka vera sam­fé­lags­lega ábyrgt fyr­ir­tæki og hefur und­ir­ritað nýja stefnu SFS, ráð­ist í afar kostn­að­ar­saman stríð­rekstur gagn­vart nafn­greindu fólki og völdum fjöl­miðl­um.

Í þeim stríðs­rekstri er reynt að hafa æruna og lífs­við­­ur­væri af þeim sem útgerðin telur að ógni sér. Venju­­legu fólki sem á engra sér­hags­muna að gæta, er ein­ungis að vinna vinn­una sína og á ekki tugi millj­­arða króna til að nota í ógn­­ar­til­­burði. Í honum hefur maður sem hefur fengið yfir 130 millj­ónir króna í greiðslur frá Sam­herja yfir nokk­urra ára tíma­bil áreitt og elt blaða­menn sem tóku þátt í opin­ber­unum á við­skipta­háttum fyr­ir­tæk­is­ins. Í honum er lögfræð­ingi borgað fyrir að taka skjá­skot af sam­fé­lags­miðlum fjöl­miðla­manna yfir lengri tíma sem svo eru notuð til að reyna sýna fram á siða­reglu­brot.

Allt til að beina athygl­inni af meg­in­at­riðum máls­ins, þeim sem hér­aðs­sak­sókn­ari á Íslandi og yfir­völd í tveimur öðrum löndum eru að rann­saka.

Sama fyr­ir­tækja­sam­steypa er stærsti eig­andi Eim­skips og er með tögl og hagldir í því skráða fyr­ir­tæki, þrátt fyrir að eign­ar­hlutur þess eigi ekki að tryggja slíka stöðu. Eim­skip hefur mótað og birt stefnu um sam­fé­lags­lega ábyrgð sem skipt­ist í þrjú áherslu­svið; umhverfi, sam­fé­lagið og stjórn­ar­hætti. Þrátt fyrir það hik­aði félagið ekki við að selja tvö skip í nið­ur­rif í Asíu þar sem kröfur um aðbúnað starfs­­­­manna og umhverf­is­á­hrif nið­­­­ur­rifs­ins eru mun lak­­­­ari en í Evr­­­­ópu, vegna þess að það var hag­kvæmara. Þetta mál, sem er aug­ljós­lega í and­stöðu við stefnu Eim­skips um sam­fé­lags­lega ábyrgð, hefur líka verið kært til hér­aðs­sak­sókn­ara. 

Þá er ótalið mál sem Stundin greindi nýverið frá og í fólst að skrif­stofu­stjóri í sjáv­ar­út­vegs­ráðu­neyt­inu ákvað að taka sér lög­gjaf­ar­vald með því að láta fresta birt­ingu nýrra laga um lax­eldi þrátt fyrir að þau ættu að taka gildi strax. Fyrir vikið gátu þrjú lax­eld­is­fyr­ir­tæki, sem nú til­heyra SFS, skilað inn gögnum til Skipu­lags­stofn­unar áður en lögin tóku gildi. Vegna þessa byggja fyr­ir­huguð lax­eld­is­á­form fyr­ir­tækj­anna þriggja á laga­á­kvæðum eldri lag­anna um lax­eldi, sem eru ekki eins ströng og nýju lög­in. Mað­ur­inn sem tók sér þetta vald var sendur í leyfi. Ráðu­neyt­inu fannst ekk­ert til­efni til að upp­lýsa um það opin­ber­lega þegar það kom upp, þrátt fyrir aug­ljós­legan alvar­leika þess. Málið virð­ist ekki ætla að hafa frek­ari afleið­ing­ar.

Svöðu­sár sem þarf að græða

Grunn­ur­inn að ósætti í íslensku sam­fé­lagi liggur í fram­sali kvóta og afleið­ingum þess. Þær eru helstar að til er orðin ofur­stétt manna sem er að eign­ast Ísland. Örfáar fjöl­skyldur sem telja sig yfir lög hafnar og telja hluti eins og stefnur um sam­fé­lags­lega ábyrgð vera fyrst og síð­ast fjaðrir til að skreyta sig með, ekki eitt­hvað til að fara eft­ir. Stjórn­mála­menn þora ekki að láta þennan hóp sæta ábyrgð og hafa ekki kjark til þess að breyta kerf­unum sem færa honum þessi sam­fé­lags­lega skað­legu völd.

Þetta eru ein­stak­lingar sem telja sig ekki bundna af sam­fé­lags­sátt­mála. Með því að rísa ekki upp gegn þess­ari hegðun hafa stjórn­völd, Sam­tök atvinnu­lífs­ins og aðild­ar­sam­tök þeirra normaliserað sið­rof. Veitt óboð­legu atferli við­ur­kenn­ing­u. 

Eina leiðin til að breyta þessu er að grípa til stór­felldrar lækk­unar á kvóta­þaki, algjörrar end­ur­skil­grein­ingu á tengdum aðilum innan sjáv­ar­út­vegs og banns við veð­setn­ingu á kvóta í eigu almenn­ings. Þá þarf að kyrfi­lega binda í stjórn­ar­skrá að afla­heim­ildir séu eign þjóð­ar­innar og að þær séu ekki fram­selj­an­legar nema tíma­bundið fyrir sann­gjarnt afgjald. Það er svöðu­sár í íslensku sam­fé­lagi. Það mynd­að­ist við fram­sal kvóta og það hefur ein­ungis stækkað eftir því sem að ofur­stétt útgerð­ar­manna hefur orðið rík­ari, valda­meiri, ófyr­ir­leitn­ari og meira úr takti við sam­fé­lag manna á þessu landi.

Það þarf að græða þetta sár. 

Ann­ars mun aldrei sátt ríkja í þessu landi.

* Greint var frá því í dag, eftir að leið­ar­inn birtist, að lög­reglu­rann­sókn væri hafin vegna COVID-smita á frysti­tog­ar­anum Júl­íusi Geir­munds­syni.