Stjórn Arion banka ákvað í skjóli jóla (16. des­em­ber sl.) að inn­leiða nýtt kaupauka­kerfi fyrir árið 2021. Sam­kvæmt því geta lyk­il­stjórn­endur fengið allt að 25% ofan á föst árs­laun í bónus og almennir starfs­menn geta fengið allt að 10% ofan á föst árs­laun sín, náist til­tekin mark­mið um arð­semi rekstr­ar. Þetta eru mjög miklar launa­hækk­anir sem þannig geta komið til, ofan á almennar launa­hækk­anir við­kom­andi starfs­hópa (sjá hér).

Þetta eru mikil tíð­indi sem lítið hafa ratað inn í þjóð­mála­um­ræð­una.

Rétt er að byrja á rifja upp að mikið óhóf í bón­us­greiðslum til stjórn­enda átti sinn þátt í háska­legum rekstri bank­anna á árunum í aðdrag­anda hruns­ins. Þegar bankar fara aftur inn á þessa leið vakna því stórar spurn­ing­ar, ekki bara um slæma fyrri reynslu heldur einnig um mat á mik­il­vægi starfs­stétta í sam­fé­lag­inu, for­dæm­is­gildi á vinnu­mark­aði, stöð­ug­leika, sann­girni og sjálftöku.

Þá er einnig rétt að skoða þessa þróun í ljósi þess að líf­eyr­is­sjóðir vinn­andi fólks eru eig­endur að meira en þriðj­ungi hluta­fjár í Arion banka.

En skoðum fyrst umfang þess­ara heim­ilda til kaupauka banka­manna í sam­hengi vinnu­mark­að­ar­ins. 

Gríð­ar­legur kaup­auki til banka­manna – lang­mest til topp­anna

Banka­stjór­inn í Arion banka er með um 5 millj­ónir á mán­uði, eða um 60 millj­ónir á ári. Ef hann fær 25% í kaupauka (bón­us) bæt­ast um 15 millj­ónir við árs­laun­in. Gert er ráð fyrir að stjórn­endur bank­ans taki hluta þessa í kaup­rétti á hluta­bréfum í bank­an­um, vænt­an­lega á hag­stæðu gengi eins og tíðkast. Því til við­bótar njóta þeir sér­stakra skatt­fríð­inda á slíkum kaupauka, sem rík­is­stjórnin ætlar að auka veru­lega á árinu (sjá hér). Tekj­urnar af fyrstu 1,5 millj­ón­inni sem kaup­réttur skilar verður skatt­frjáls, sem er mun hærra frí­tekju­mark en almennu launa­fólki býðst í formi per­sónu­af­sláttar í tekju­skatts­kerf­inu.

Ef almennir banka­starfs­menn eru nálægt með­al­launum á vinnu­mark­aði, með til dæmis 650 þús­und kr. á mán­uði, þá fengju þeir að jafn­aði hækkun á mán­að­ar­launum um 65 þús­und kr. með 10% bónus og árs­laun þeirra myndu hækka um 780 þús­und krónur – þegar vel gengur í efna­hags­líf­inu og bönk­unum þar með.

Bónus almennra banka­manna verður þannig miklu meiri en fram­línu­fólk Land­spít­al­ans fékk í álags­bónus á síð­asta ári vegna með­höndl­unar Kóvid sjúk­linga og bónus stjórn­enda bank­ans er bein­línis í öðrum heimi.

Til sam­an­burðar við vinnu­mark­að­inn má benda á að launa­fólk á almennum mark­aði samdi um að fá hag­vaxt­ar­tengdan launa­auka í Lífs­kjara­samn­ingnum 2019, út frá mis­mun­andi við­miðum um hag­vöxt á mann á samn­ings­tím­an­um. Ef vel gengur í þjóð­ar­bú­inu átti þetta að skila launa­fólki frá 3.000 til 13.000 krónum í kaupauka á mán­uði, eða frá 36 til 156 þús­und krónum á árinu. Þetta er sam­bæri­legt við virkni bónus­kerfis í bönk­um, nema hvað greiðsl­urnar eru auð­vitað miklu lægri.

Almennir banka­menn í Arion banka geta sem sagt fengið allt að 650 þús­und í kaupauka á ári en starfs­menn á almennum vinnu­mark­aði 36 til 156 þús­und krón­ur, ef vel gengur í efna­hags­líf­inu. Sam­kvæmt þessu mætti ætla að banka­menn skili marg­falt meiri verð­mætum inn í sam­fé­lagið en vinn­andi fólk almennt. Marg­falt.

En er ein­hver fótur fyrir slíkri for­sendu?

Nei, það er ekki að sjá. 

Skapa banka­menn mestu verð­mætin í sam­fé­lag­inu?

Reynslan í Kóvid-krepp­unni hefur víð­ast sýnt á mjög áþreif­an­legan hátt hvaða starfs­stéttir hafa verið mik­il­vægastar í sam­fé­lag­inu á þessum tíma. Það er heil­brigð­is­starfs­fólk, fram­línu­fólk í þjón­ustu, versl­un, umönn­un, leik­skól­um, skólum almennt, lög­reglu og bygg­ing­ar­iðn­aði, svo dæmi séu tek­in. Ef ein­hverjir ættu að fá bónus fyrir góða frammi­stöðu á árunum 2020 og 2021 þá er það þetta fólk.

Raunar má spyrja hvort nokkrir aðrir en heil­brigð­is- og umönn­un­ar­fólk ættu að fá bónusa á þessum tíma þegar meira en tíundi hluti launa­fólks hefur misst vinn­una og orðið fyrir 30% til 50% launa­skerð­ingu með því að fara á atvinnu­leys­is­bæt­ur, til lengri eða skemmri tíma. Það fólk eru helstu fórn­ar­lömb krepp­unn­ar, ásamt þeim sem veikt­ust illa.

Stóðu bank­arnir sig sér­stak­lega vel í krepp­unni?

Varla. Bank­arnir lok­uðu afgreiðslum sínum til lengri tíma og 80% af starfs­fólki þeirra var meira og minna heima­vinn­andi á síð­asta ári – ekki bein­línis í fram­línu (sjá hér). Arion banki dró sér­stak­lega úr útlánum sínum á árinu til að auka mögu­leika á að greiða út eig­infé í arð og end­ur­kaup á eigin hluta­bréf­um.

Bank­arnir létu ríkið að mestu um að styðja fyr­ir­tæki í vanda og veita að auki rík­is­á­byrgð á þeim brú­ar- og stuðn­ings­lánum sem þeir þó veittu til fyr­ir­tækja.

Þrátt fyrir fag­ur­gala stjórn­enda Arion banka má efast um að bank­inn hafi virki­lega lagt sig fram við að hjálpa fyr­ir­tækjum í gegnum krepp­una, þrátt fyrir að seðla­bank­inn hafi fleytt mjög auknu fé inn í bank­ana á síð­asta ári. Það var líka reynslan af banda­rísku bönk­unum í kjöl­far fjár­málakrepp­unnar 2008.

Hag­fræð­ingur Kviku banka færði t.d. fyrir því rök sl. haust að bank­arnir íslensku hefðu um of ýtt undir verð­bólgu á fast­eigna­verði á síð­asta ári, með of miklum lánum til betur settra kaup­enda á meðan lág­launa­fólk sat eftir og komst ekki inn á hús­næð­is­markað og fyr­ir­tækin sem voru í mestum vanda sátu sömu­leiðis eft­ir.

Síðan má rifja upp lær­dóm­inn af ára­tugnum í aðdrag­anda banka­hruns­ins 2008. Starf­semi bank­anna þá ein­kennd­ist af ofur­skuld­setn­ingu og stuðn­ingi við brask sem ýtti undir eigna­verðs­bólu, sem bank­arnir græddu síðan á og stjórn­endur þeirra not­uðu sem átyllu fyrir óhóf­legar bón­us­greiðslur í eigin vasa. Við virð­umst vera á sömu leið á ný – þó í minni mæli sé, enn sem komið er (sjá hér).

Almennt á banka­starf­semi að vera var­kár og íhalds­söm en ekki græðg­is­drif­inn áhættu- eða braskrekst­ur, sem bónusar kynda und­ir. Það er því í raun fárán­legt að banka­kerfið sé með hæstu bón­us­greiðsl­urnar í sam­fé­lag­inu. Ef til vill ættu banka­menn að vera síð­astir allra til að fá bónusa fyrir störf sín. 

Skapa banka­bónusar ekki for­dæmi á vinnu­mark­aði?

Fyrst það er væg­ast sagt lang­sótt að banka­menn skapi áber­andi meiri verð­mæti í sam­fé­lag­inu en aðrir þá er eðli­legt að spyrja hvort aðrir hópar eigi ekki frekar rétt á slíkum bón­usum og hvort almennt sé rétt­læt­an­legt að banka­menn njóti yfir höfuð slíkra for­rétt­inda, hvort sem er stjórn­endur bank­anna sér­stak­lega eða almennir starfs­menn?

Ef banka­stjórn­endur kom­ast upp með kaupauka­kerfi eins og Arion banki hefur nýlega sam­þykkt (og hinir bank­arnir munu vænt­an­lega fljót­lega taka upp, ef ríkið leyf­ir) er þá ekki rétt að verka­lýðs­hreyf­ingin krefj­ist jafn örlátra kaupauka­kerfa fyrir fram­línu­fólkið á lágu töxt­unum og fyrir aðrar mik­il­væga hópa sem búa við mikið álag og lök kjör? For­ysta Efl­ingar og VR og ASÍ almennt gæti bent á marga hópa innan sinna vébanda sem verð­skulda frekar slíka umbun.

Menn ættu líka að hafa í huga að slík inn­leið­ing mik­illa kaupauka í bönk­unum er af sama meiði og þegar Kjara­ráð skil­aði æðstu emb­ætt­is­mönnum og kjörnum full­trúum (þing­mönnum og ráð­herrum) launa­hækk­unum langt umfram það sem um hafði verið samið á almennum vinnu­mark­aði, um miðjan síð­asta ára­tug. Það hleypti af stokk­unum mik­illi skriðu hárra launa­hækk­ana á vinnu­mark­aði.

Hvers vegna ætti verka­lýðs­hreyf­ingin að horfa fram­hjá slíkum áhrifum banka­bónusa nún­a? 

Vilja líf­eyr­is­sjóðir ofur­bónusa í sínum banka?

Nú er það svo að líf­eyr­is­sjóðir vinn­andi fólks á Íslandi eiga meira en 35% af hlutafé Arion banka. Aðrir stórir hlut­hafar eru einkum erlendir fjár­fest­inga­sjóð­ir. Líf­eyr­is­sjóðir hafa lengi verið of óvirkir eig­endur í atvinnu­líf­inu. Æski­legt er að þeir beiti sér af meiri þunga í stjórnum fyr­ir­tækja þar sem þeir eru stórir eig­end­ur, líkt og í Arion banka. Bæði til að verja hags­muni sína sem eig­anda og til að stuðla að heil­brigðum rekstri og eðli­legu sam­ræmi við það sem tíðkast á almennum vinnu­mark­aði.

Ofur­bónusar til stjórn­enda og starfs­manna í bönkum þjóna ekki hags­munum líf­eyr­is­sjóða né hlut­hafa almennt. Fjár­mála­eft­ir­litið hefur þó sam­þykkt að kaupauka­kerfi eins og Arion banki hyggst taka upp sam­ræm­ist við­miðum eft­ir­lits­ins. Að mínu mati er það alltof rúmt og raunar frá­leitt að Fjár­mála­eft­ir­litið setji slíkar reglur fyrir eina teg­und af atvinnu­rekstri án þess að taka nokk­urt til­lit til afleið­inga á almennum vinnu­mark­aði, sem og án til­lits til almenns mats á verð­mæti starfa í sam­fé­lag­inu.

Tíma­bært er að end­ur­skoða þessi áform Arion banka og reisa skorður við því að við leið­umst aftur út í dans­inn sem end­aði með hrun­inu mikla 2008.

Höf­undur er stjórn­ar­for­maður Gildis líf­eyr­is­sjóðs og sér­fræð­ingur hjá Efl­ingu – stétt­ar­fé­lagi. Hann tjáir hér ein­ungis sínar eigin skoð­an­ir.