Líf okkar allra hefur ein­hverja teng­ingu við land­búnað og mat­væla­fram­leiðslu. Þessar greinar upp­fylla eina af grunn­þörfum okkar sem veita okkur orku svo að við getum sinnt okkar marg­vís­legu hlut­verkum í sam­fé­lag­inu.

Mat­væla­fram­leiðsla og hvernig við stundum land­búnað hefur tekið miklum breyt­ingum í gegnum ald­irn­ar. Mað­ur­inn hefur notað hyggju­vitið og beitt þannig ólíkum aðferðum á ólíkum stöð­um. Hann hefur notað mis­mun­andi búfjár­stofna, lagt ólíkar áherslur í kyn­bótum og á mis­mun­andi  yrki í jarð­rækt og græn­met­is­fram­leiðslu. Allt hefur þetta verið gert með það í huga hverjir styrk­leikar og veik­leikar þess rækt­ar­lands og búfjár­stofna sem hver og einn hefur úr að spila.

Með síauk­inni eft­ir­spurn eftir ódýrum mat­vælum ásamt gríð­ar­legum tækni­fram­förum hefur fram­leiðsla á mat­vælum færst lengra og lengra frá upp­runanum og að mörgu leyti lengra frá sjálf­bærni. Þessar breyt­ingar hafa orðið til þess að margir neyt­endur eru sífellt minna tengdir virð­is­keðj­unni sem liggur frá bónda og þangað til mat­ur­inn birt­ist þeim í hillum stór­mark­aða. Virði þeirrar vinnu, orku og auð­linda sem liggja á bak við mat­væla­fram­leiðsl­una dofnar því æ meira í augum þessa hóps. Það er kannski ein af ástæðum þess hversu miklum mat­vælum við sóum, sér­stak­lega hérna megin á jörð­inni. Við höfum til­hneig­ingu til þess að bera meiri virð­ingu fyrir því sem við borgum meira fyrir og hvernig endar þetta þá? Verða mat­vælin sífellt ódýr­ari og virð­ing okkar fyrir þeim minnkar í sam­ræmi við það? Eða tökum við okkur saman í and­lit­inu og hugsum hlut­ina upp á nýtt?

Það er áhuga­vert að velta því fyrir sér hversu sjálf­bær mat­væla­fram­leiðsla í heim­inum er þegar hún er skoðuð út frá stoðum sjálf­bærrar þró­un­ar. Það leiðir hug­ann að spurn­ingum eins og hvort að það sé raun­hæft mark­mið að mat­væli séu fram­leidd með sjálf­bærni að leið­ar­ljósi. Sér­stak­lega í ljósi þess að okkur hefur enn ekki tek­ist að fram­leiða nægi­legt magn svo allir jarð­ar­búar geti farið saddir að sofa. Á hinn bóg­inn má spyrja hvort að það sé ekki algjör­lega nauð­syn­legt að við stundum mat­væla­fram­leiðslu með sem allra sjálf­bærustum hætti? Í það minnsta ef við viljum eiga áfram­hald­andi mögu­leika á að búa á jörð­inni og með til­lit til þess hversu hratt fólki hér fjölg­ar.

Hvað er sjálf­bær þró­un?

Við­fangs­efni sjálf­bærrar þró­unar er að greina hluti út frá öllum þremur stoðum sem sjálf­bær þróun byggir á. Stoð­irnar eru sam­fé­lags­leg, efna­hags­leg og umhverf­is­leg áhrif. Stoð­irnar skar­ast sín á milli en hug­mynda­fræðin er sú að sjálf­bærn­ina sé að finna þar sem þær mæt­ast all­ar. En er það raun­veru­lega hægt eða bara fal­leg hug­mynda­fræði sem hægt er að skrifa um? Sínum augum lítur hver silfrið og óhjá­kvæmi­lega koma upp vafa­mál og ágrein­ings­at­riði þar sem ólíkar greinar og hags­muna­að­ilar telja eitt vega þyngra en annað og svo öfugt.

Það má auð­veld­lega færa rök fyrir því að hug­ar­fars­breyt­ingin sé fyrsta skrefið í átt að stærri breyt­ingum og mik­il­vægi þess að umræð­unni sé gefið rými í sam­fé­lag­inu. Besta leiðin til að þroska hana hlýtur að vera að hleypa sem flestum ólíkum sjón­ar­miðum að borð­inu. Með­al­hófið er oft að finna mitt á milli hinna and­stæðu póla.

Hungur í heim­inum

Sam­kvæmt The United Nation Food and Agricultural Org­an­ization (FAO) eru um millj­arður fólks í heim­inum sem lifir við við­var­andi hung­ur, ef við bætum við þeim sem lifa við vannær­ingu hækkar talan enn og meira. Þessar tölur sýna okkur svart á hvítu hversu stórt og ærið verk­efni það er að fram­leiða mat­væli fyrir alla jarð­ar­búa. Það sem flækir þetta verk­efni enn og meira er mikil mis­skipt­ing jarð­ar­búa þegar kemur að aðgengi að rækt­ar­landi, vatni, áburði og öðru því sem til þarf við fram­leiðslu á mat­vælum (Christ­ian Smeds­haug, 2010). 

Þessar tölur eru slá­andi og eru svo stórar að óhjá­kvæmi­lega vex manni verk­efnið í aug­um. Það leiðir einnig hug­ann að því hvort að það sé jafn­vel frekja í okkur Vest­ur­landa­búum að vilja leggja áherslu á sjálf­bærni í fram­leiðslu á mat­vælum þegar svo stór hluti jarð­ar­búa vill ein­ungis sjá fjöl­skyldum sínum far­borða. Því fólki er senni­lega nokk sama um hvort að mat­vælin sem þeir koma höndum á séu fram­leidd með sjálf­bærni að mark­miði eða ekki. 

Hinir for­dæma­lausu kór­ónu­tímar

Kór­ónu­veiran hefur minnt okkur hressi­lega á hversu tengd við erum og hversu lít­ill heim­ur­inn er í raun. Hún minnir okkur líka á mik­il­vægi þess hvernig við með­höndlum mat­væli, hrein­leika þeirra og heil­næmi. Þegar kemur að veirunni erum við öll í sama báti og reynum í sam­ein­ingu og eftir bestu getu að ráða nið­ur­lögum henn­ar. En ekk­ert er svo með öllu illt að ekki boði nokkuð gott. Þegar við neydd­umst til að ýta á off takk­ann kom ýmis­legt fal­legt í ljós.

Nátt­úran í kringum okkur fékk loks­ins tæki­færi til að fær­ast nær sinni upp­runa­legu mynd. Í miðju kór­ónu­fár­inu fengum við skyndi­lega tæki­færi til hugsa hlut­ina upp á nýtt. Tæki­færi til að draga and­ann djúpt, taka eitt skref aftur á bak og end­ur­meta stöð­una. Er ekki eitt og annað sem við getum gert öðru­vísi og meira í anda sjálf­bærrar þró­un­ar? Bæði þegar kemur að mat­væla­fram­leiðslu og öðrum grein­um? Þetta óvænta tæki­færi skyldum við ekki láta okkur úr greipum ganga. Það hefur því aldrei verið mik­il­væg­ara að þær þjóðir sem hafa til þess svig­rúm leggi sig fram við að leita leiða og stunda sjálf­bæra mat­væla­fram­leiðslu. Rétti tím­inn er einmitt núna.

Höf­undur er bóndi.